Αρχαία θρησκευτική γιορτή που τελούνταν στη Χίο και στους Δελφούς και, ίσως, σε άλλες ελληνικές πόλεις. Για τα δελφικά θεοφάνια έχουμε μαρτυρίες του Ηρόδοτου από τις οποίες συνάγεται ότι η γιορτή τελούνταν κατά τη γενέθλια ημέρα του Απόλλωνα, όταν ο θεός, σύμφωνα με την παράδοση γύριζε από τη χώρα των Υπερβόρειων. Ανάλογο χαρακτήρα, σχετικό με την εμφάνιση κάποιου θεού, είχαν και τα θεοφάνια της Χίου
Θεοφάνια ή Επιφάνια λέγεται και μια από τις μεγάλες γιορτές της χριστιανικής Εκκλησίας που τελείται στις 6 Ιανουαρίου. Η γιορτή αυτή καθιερώθηκε για πρώτη φορά το 2ο αι. στην Αίγυπτο, όπως μας πληροφορεί ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, όπου μερικοί Γνωστικοί χριστιανοί γιόρταζαν στις 6 ή 10 Ιανουαρίου τη βάπτιση του Χριστού, όταν το Αγιο Πνεύμα κατήλθε προς Αυτόν από τον ουρανό. Δεν είναι γνωστό πότε υιοθέτησαν τη γιορτή αυτή οι Ορθόδοξοι χριστιανοί της Ανατολής, γνωρίζουμε όμως ότι από τον 4ο αι. γιορτάζονταν την ίδια ημέρα η Γέννηση, η Βάπτιση και το πρώτο θαύμα του Ιησού στην Κανά της Γαλιλαίος, κι αυτό γιατί θεία φύση του Ιησού «επεφάνη» στο λαό, σύμφωνα με μερικούς, με την προσκύνηση των Μάγων, ενώ κατ’ άλλους με το βάπτισμα ή με το πρώτο θαύμα· τότε υιοθέτησαν τα Θεοφάνια και οι δυτικές Εκκλησίες της Γαλατίας, της Βόρειας Αφρικής και λίγο αργότερα της Ρώμης. Στην Ορθόδοξη Εκκλησία τελείται και αγιασμός των υδάτων στη θάλασσα, σε ποταμούς, λίμνες ή δεξαμενές. Ο καθορισμός της 6ης Ιανουαρίου έγινε πιθανότατα για να συμπέσει και ν’ αντικαταστήσει ειδωλολατρικές γιορτές της περιόδου εκείνης. Σε μας τα Θεοφάνια λέγονται και «Φώτα», γιατί η αρχαία Εκκλησία, την ημέρα εκείνη, τελούσε το βάπτισμα των κατηχουμένων. Κατάλοιπο του είναι ο μεγάλος αγιασμός των Θεοφανίων.
Ανήμερα των Θεοφανίων ψάλλονται κάλαντα των Θεοφανίων.