Βυζαντινός αυτοκράτορας (1193-1254). Βασίλεψε στο θρόνο της Νίκαιας, του σπουδαιότερου από τα τρία ελληνικά κράτη, που δημιουργήθηκαν το 1204, μετά την κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από τους Φράγκους.
Ο Βατάτζης είναι ο αυτοκράτορας, που με τις εξαιρετικές του επιτυχίες στην εξωτερική πολιτική προπαρασκεύασε την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης και τη διάλυση της λατινικής αυτοκρατορίας. Η διάλυση αυτή ήταν ο στόχος των δύο σπουδαιότερων ελληνικών κρατών (της αυτοκρατορίας της Νίκαιας και του δεσποτάτου της Ηπείρου), που αντί να τα ενώσει, τα έφερε αντιμέτωπα, αλλά και του Ασάν Β’, του βασιλιά του νέου βουλγαρικού κράτους. Ο ανταγωνισμός του Βατάτζη και του δεσπότη της Ηπείρου Θεόδωρου Αγγέλου, που μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης το 1222 είχε στεφθεί αυτοκράτορας και είχε γίνει πανίσχυρος, παίρνει τον οξύτερο χαρακτήρα του, όταν το 1225 ο Βατάτζης αναγκάζεται από το Θεόδωρο να εγκαταλείψει την Αδριανούπολη, που λίγο πριν είχε ελευθερώσει από τους Λατίνους. Ωστόσο, η σύγκρουση Θεόδωρου και Ασάν Β’ και η νίκη του τελευταίου (1230) περιορίζει τους επικίνδυνους εχθρούς της λατινικής αυτοκρατορίας στο Βατάτζη και στον Ασάν Β’, που για λίγο συμμαχούν και πολιορκούν την Κωνσταντινούπολη (1235) για να χωρίσουν λίγο αργότερα πάλι τη δράση τους. Ο θάνατος του Ασάν Β’, το 1241, παραλύει τα κατακτητικά σχέδια των Βουλγάρων και δίνει την ευκαιρία στο Βατάτζη να ελευθερώσει από το βουλγαρικό ζυγό όλη την περιοχή της Μακεδονίας και της Θράκης, που είχε καταλάβει ο Ασάν Β’. Η κατάληψη της Θεσσαλονίκης από το Βατάτζη, το 1246, αποτελεί το σημαντικότερο σταθμό στην πορεία για την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης και την ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Με την επέκταση της κυριαρχίας του στις λατινοκρατούμενες πόλεις της Θράκης και την επιβολή της επικυριαρχίας του στο δεσποτάτο της Ηπείρου, ο Βατάτζης φτάνει στα πρόθυρα της ολοκλήρωσης του σκοπού του, που ο θάνατος (1254) τον εμποδίζει να πραγματοποιήσει.
Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η συμμαχία του Βατάτζη με το μεγαλύτερο ηγεμόνα της εποχής, τον αυτοκράτορα Φρειδερίκο Β’ Χοενστάουφεν. Η εχθρότητα του Φρειδερίκου εναντίον του πάπα και του Βατάτζη εναντίον της λατινικής αυτοκρατορίας, που ο πάπας υποστηρίζει, οδηγεί τους δύο αυτούς αυτοκράτορες σε συμμαχία που καταλήγει μάλιστα στο γάμο του Βατάτζη (μετά το θάνατο της πρώτης του γυναίκας Ειρήνης) με την κόρη του Φρειδερίκου, Κωνσταντία. Ο Βατάτζης προσπαθώντας να πετύχει με κάθε τρόπο την ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ήρθε σε διαπραγματεύσεις και με τον πάπα, και οι συζητήσεις για την ένωση των Εκκλησιών προχώρησαν πολύ, αλλά τελικά δεν κατάληξαν σε αποτέλεσμα ίσως γιατί ο Βατάτζης δεν είχε πια ανάγκη της βοήθειας του πάπα για την επανίδρυση της αυτοκρατορίας.
Αξιολογότατη υπήρξε και η εσωτερική πολιτική του Βατάτζη οδήγησε τη χώρα σε μεγάλη οικονομική ακμή, χάρη στα μέτρα που έλαβε για την προστασία του εσωτερικού εμπορίου και για την ανάπτυξη της γεωργίας και της κτηνοτροφίας, προστάτευσε τους χωρικούς και τους αστούς, αναδιοργάνωσε τη διοίκηση, δημιούργησε κοινωφελή ιδρύματα και ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για την εκπαίδευση.
Κατά τη βασιλεία του Βατάτζη η αυτοκρατορία της Νίκαιας γνώρισε χρόνια ξεχωριστής υλικής ακμής και πνευματικής άνθησης με επικεφαλής το Ν. Βλεμμύδη, το σπουδαιότερο πνευματικό εκπρόσωπο της Ανατολής το 13ο αιώνα.