Σούλι
Ιστορική περιοχή της Ηπείρου, στο νομό Θεσπρωτίας, στις δυτικές πλαγιές των ομόνυμων βουνών. Το συγκρότημα των βουνών αποτελούν η Μούργκα, με υψόμετρο 1340 μ., το Ζαβρούχο, με υψ. 1137 μ. και η Τούρλια με υψ. 1082 μ.
Στους πρόποδες των βουνών αυτών υψόνονται δύο λόφοι, ο ένας απέναντι στον άλλον: το Κούγκι πάνω στον οποίο είναι χτισμένο το μικρό εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής και η Κιάφα όπου βρίσκεται φρούριο (εκατελειμένο τώρα). Απέναντι απο το Κούγκι υπάρχει ένας άλλος λόφος όπου είναι χτισμένος ο ναός του Αγίου Δονάτου, όπου συγκεντρώνονταν οι Σουλιώτες κατά τα Γενικά τους Συνέδρια.
Το Σούλι και τα γύρω χωριά κατοικήθηκαν από κατοίκους των γύρω χριστιανικών χωριών της Θεσπρωτίας που θέλησαν να αποφύγουν τις καταπιέσεις των Τούρκων. Εχτισαν τα τέσσερα κυρίως χωριά το Σούλι, την Κιάφα, τη Σαμονίβα και τον Αβαρίκο.Οι κάτοικοι ήταν χωρισμένοι σε φάρες από τις οποίες οι σπουδαιότερες ήταν αυτές που δοξάστηκαν στους πολέμους των Σουλιωτών με τον Αλή πασά, Τζαβελαίοι, Μποτσαραίοι, Κουτσονικαίοι, Φωτομαραίοι κ.α.
Το φτωχό έδαφος των χωριών δεν ήταν δυνατόν να θρέψει τους κατοίκους και γρήγορα οι Σουλιώτες άφησαν την κτηνοτροφία και ασχολήθηκαν με ληστρικές επιδρομές εναντίον των γύρω χωριών.
Με το διάβα του χρόνου τα τέσσερα χωριά άρχισαν να οργανώνονται, καθιερώθηκαν νόμοι, θεσμοί, εκτελεστικά, νομοθετικά σώματα, επίσημες στρατιωτικές δυνάμεις κλπ. Οι κάτοικοι άρχισαν να αυξάνονται και το 1720 έφθασε το Σούλι να έχει 2500. Το 1741 οι Σουλιώτες κατέλυσαν την Τουρκική εξουσία στα γύρω χωριά, Αποχώρι, Παλαιοχώρι, Σκιαδά, Ρουτσιάτα, Τσεκούρι, Περχάτι, Γκιόναλα, Κουτάτες, Βίλια, Ζαβρούχο, Αγόρανα, και Σερτζιανά. Από 1746 έως 1770 πολλά χωριά της πεδιάδος Φαναρίου περιήλθαν στη φορολογική δικαιοδοσία των Σουλιωτών.
Το 1760 στην νοτιοανατολική Ηπειρο, εκτός απο τους Σουλιώτες, κατοικούσαν περίπου 12.000 κάτοικοι οι οποίοι ήταν στην επικυριαρχία των Σουλιωτών και ονομάζονταν παρασουλιώτες.
Ολα αυτά τα χρόνια οι Σουλιώτες μάχονταν με του Οθωμανούς, με πρώτη σοβαρή σύγκρουση το 1731 καθώς το 1754. Από όλες τις μάχες αυτά τα χρόνια οι Σουλιώτες έβγαιναν αλώβητοι. Στις μάχες με τον Αλή πασά τα βρήκαν λίγο δύσκολα, με πρώτη το 1791, και μετά το 1792 με αίσιο τέλος όμως, αλλά το 1802, οι Σουλιώτες αναγκάστηκαν να αποσυρθούν στο Κούγκι και εκεί ύστερα από στενή πολιορκία, να συνθηκολογήσουν εξαιτίας έλλειψης εφοδίων.
15 Δεκεμβρίου οι Σουλιώτες εγκαταλείπουν τα χωριά τους και μόνο ο καλόγερος Σαμουήλ με τέσσερις Σουλιώτες έμεινε για να ανατιναχθεί με την πυριτιδαποθήκη του μοναστηριού, σκοτώνοντας πολλούς Τουρκαλβανούς που έκαναν επίθεση σσστο μοναστήρι.
12 Δεκεμβρίου 1820 οι Σουλιώτες μετά από πολλούς αγώνες κατάφεραν να ξανακερδίσουν την πατρίδα τους και να ξανακατοικήσουν στο Τετραχώρι.
Εν τω μεταξύ ξεσπά η Επανάσταση και, ο Κυριακούλης Μαυρομιχάλης και ο Μαυροκορδάτος πήγαν να βοηθήσουν τους πολιορκημένους Σουλιώτες, όμως η επιχείρηση απέτυχε και μετά την μάχη του Πέτα οι Σουλιώτες συνθηκολογούν με τον Ομέρ Βρυώνη και εγκαταλείπουν οριστικά το Σούλι, 28-7-1821.
Αλλοι πήγαν Επτάνησα, μεγάλο μέρος όμως από τις σπουδαιότερες φάρες πήγε στο Μεσολόγγι, όπου αγωνίστηκε στο πλευρό των πολιορκημένων.
