Πανάρχαιο ξύλινο όργανο βασανισμού που κατασκευαζόταν με δύο δοκάρια το ένα κάθετο καρφωμένο στη γη και το άλλο οριζόντιο. Τα πιο συνηθισμένα σχήματα των σταυρών ήταν τρία: το κύριο σταυρικό, όπου το κάθετο δοκάρι ξεπερνούσε σε ύψος το οριζόντιο· το σχήμα Τ και το σχήμα Χ.
Γενικά, σταύρωση λέγεται η ανάρτηση σε σταυρό, ο σταυρικός θάνατος. Η θανατική καταδίκη με σταυρό γινόταν με τον ακόλουθο τρόπο.
Αρχικά μαστίγωναν τον κατάδικο και μετά τον υποχρέωναν να σηκώσει το σταυρό και να τον μεταφέρει ως τον τόπο της θανατικής του ποινής. Όταν έφτανε εκεί τον έγδυναν και τα ρούχα του τα έπαιρναν οι δήμιοι. Οι Εβραίοι συνήθιζαν να προσφέρουν στους μελλοθάνατους αυτούς ένα ισχυρό κρασί για να ναρκώνονται και να πονούν λιγότερο. Ανέβαζαν έπειτα τον κατάδικο στο σταυρό και τον δένανε σ’ αυτόν από τα πόδια και τα χέρια. Τις περισσότερες όμως φορές κάρφωναν στο σταυρό τα χέρια του και, σπανιότερα, και τα πόδια. Στο κάτω μέρος του κάθετου ξύλου του σταυρού υπήρχε συνήθως μια μικρή σανίδα, στην οποία πατούσε ο σταυρωμένος και έτσι το βάρος του δεν έπεφτε όλο στα χέρια, οπότε πέθαινε γρήγορα και επομένως βασανιζόταν λιγότερο χρόνο. Στην κορυφή του σταυρού κάρφωναν ένα σανίδι στο οποίο ήταν γραμμένη η αιτία της καταδίκης του. Η επιγραφή αυτή παραλειπόταν όταν υπήρχε κήρυκας, που έλεγε στο πλήθος την αιτία. Οι σταυροί για τις καταδίκες του είδους δεν ήταν ψηλοί, γι’ αυτό σε πολλές περιπτώσεις, τη νύχτα, καθώς οι σταυρώσεις γίνονταν σε ερημικές τοποθεσίες, τα άγρια θηρία κατασπάραζαν τους σταυρωμένους, ζωντανούς ακόμα. Κανονικά, οι σταυρωμένοι πέθαιναν την τρίτη ή τέταρτη μέρα και σπανιότερα την πέμπτη ή την έκτη, από ασιτία και εξάντληση.
Σε μερικές όμως περιπτώσεις ο θάνατος από συγκοπή ήταν ζήτημα μερικών μόνο ωρών. Στη χριστιανική θρησκεία, όπως συμπεραίνουμε από τα ευαγγελικά κείμενα, η σταύρωση του Ιησού έγινε κατά το εβραϊκό σύστημα, αδιάφορο αν, στην περίπτωση, δόθηκε στο σταυρωμένο «όξος» αντί «οίνου». Ο θάνατος εξάλλου του Ιησού φαίνεται να ήταν αποτέλεσμα της συσσώρευσης αίματος στην καρδιά, που οδήγησε σε συγκοπή. Η σταύρωσή του έχει εμπνεύσει στους χριστιανούς καλλιτέχνες, ιδιαίτερα στους ζωγράφους, πολλά έργα τους, σε όλες τις εποχές.
Η Αν. Ορθόδοξη Εκκλησία έχει καθιερώσει πέντε γιορτές για το σταυρό. Οι γιορτές αυτές είναι:
1. Η «εύρεση του τιμίου Σταυρού» (6 Μαρτίου). Αναφέρεται στη μετάβαση της μητέρας του Μ. Κωνσταντίνου στην Ιερουσαλήμ όπου, κατά τη χριστιανική παράδοση, βρήκε το σταυρό που μαρτύρησε ο Ιησούς.
2. Η «ύψωσις του τιμίου Σταυρού» (14 Σεπτεμβρίου). Αναφέρεται στην «ύψωση» του σταυρού που μαρτύρησε ο Ιησούς στην Ιερουσαλήμ, μετά την ανεύρεσή του, από τον επίσκοπο της πόλης.
3. Η «μνήμη του εν ουρανώ φανέντος σημείου του τιμίου Σταυρού, επί Κυρίλλου Ιεροσολύμων», (7 Μαΐου).
4. Σταυροπροσκύνηση, (τρίτη Κυριακή των Νηστειών).
5. Η «εκ των ανακτόρων της Κωνσταντινουπόλεως έξοδος του τιμίου Σταυρού» (14 Αυγούστου).
Βασικές παραλλαγές του χριστιανικού σταυρού είναι ο αγκυλωτός, ο ανθεμωτός, ο αγκυρωτός, ο ραβδωτός και ο οφιοειδής, υπάρχουν όμως και πολλοί άλλοι. Ο αιγυπτιακός σταυρός, που έχει σχήμα Τ με μικρό κύκλο στην κορυφή του, θεωρείται σύμβολο γονιμότητας και με το χαρακτήρα αυτό τον είχαν υιοθετήσει και διάφοροι ασιατικοί λαοί. Στην Ινδία ιδιαίτερα υπάρχει θρησκευτική αίρεση, που λατρεύει μεγάλα ομοιώματα σταυρού σε σχήμα Τ, τα οποία και θεωρεί απεικόνιση των αντρικών γεννητικών οργάνων. Τα ομοιώματα αυτά είναι από ξύλο ή λαξευμένη πέτρα.
Χρόνια Πολλά στους εορτάζοντες.