Πομπηία.
Αρχαία πόλη της Ιταλίας στην Καμπανία, στους πρόποδες του Βεζούβιου, 25 χλμ. από τη Νεάπολη. Οσκικής καταγωγής, η Πομπηία υποτάχτηκε στους Ετρούσκους, στους Ελληνες και τέλος στους Σαμνίτες, οι οποίοι την επέκτειναν σημαντικά. Νετά τους Σαμνιτικούς πολέμους έγινε αρχικά σύμμαχος της Ρώμης και κατόπιν, την εποχή του Σύλλα, αποικία της. Το 62 μ.Χ. την έπληξε ένας σεισμός, κι ενώ ακόμα συνεχιζόταν η προσπάθεια της ανοικοδόμησης και της οικονομικής ανασυγκρότησης θάφτηκε από την περίφημη έκρηξη του Βεζούβιου το 79 μ.Χ., που περιγράφει ο Πλίνιος ο Νεώτερος στην επιστολή του προς τον Τάκιτο, στην οποία του αναγγέλλει το θάνατο του θείου του, Πλίνιου του Πρεσβύτερου, διοικητή του στόλου, που είχε σπεύσει να βοηθήσει τους Πομπηιανούς. Η Πομπηία έχει μοναδική σημασία για τη ρωμαϊκή αρχαιολογία, γιατί η βροχή από τέφρα και λίθους διάκοψε τη ζωή στην πλήρη άνθησή της και διαφυλάσσοντας κτίρια, που δεν είχαν παύσει να χρησιμοποιούνται, με την πλήρη επίπλωση τους, αντίθετα προς ό,τι συμβαίνει με τις άλλες αρχαίες πόλεις, των οποίων τα λείψανα έχουν φθάσει σε μας πάντα σχεδόν καταστρεμμένα. Με την ίδια έκρηξη θάφτηκαν και τα μικρότερα κέντρα Ηράκλειο, Σταβία και Μποσκορτάλε. Οι ανασκαφές της Πομπηίας άρχισαν το 1748 και συνεχίζονται ακόμα, δεδομένου ότι μόνο τα τρία πέμπτα της πόλης έχουν ανασκαφεί. Η Πομπηία δεν αναπτύχθηκε σύμφωνα μ’ ένα μοναδικό αξονα προσανατολισμού, αλλά γύρω από τρεις πυρήνες: έναν αρχικό, οσκικό γύρω από την Αγορά, ένα βόρεια της Αγοράς με ορθογώνια ρυμοτομία και ένα ανατολικά της οδού της Σταβίας με ακανόνιστα οικοδομικά τετράγωνα· Ηταν χαρακτηριστική των ιταλικών αγορών, Kατά το Βιτρούβιο, η στενόμακρη κάτοψη της Αγοράς της Πομπηίας, στις μικρές πλευρές της οποίας υπάρχουν ο ναός του Δία και της Καπιτωλίου Τριάδας και της Κουρίας. Από τους άλλους ναούς, διατηρείται σε εξαιρετική κατάσταση ο ναός της Ισιδας του 1ου π.Χ. αι., γιατί είχε τελείως αναικαινιστεί κατά τα τευλευταία χρόνια της Πομπηίας Στον ίδιο αιώνα ανήκει ο ναός της Πομπηιανής Αφροδίτης, προστάτιδας της πόλης. Η βασιλική της αγοράς αντιπροσωπεύει το αρχαιότερο γνωστό ώς σήμερα κτίριο του τύπου αυτού στην Ιταλία. Εχει τρία κλίτη, από τα οποία το μεσαίο ψηλότερο, με παράθυρα. Οι τοίχοι έφεραν ζωγραφική και γύψινη διακόσμηση του Α’ πομπηιανού ρυθμού. Από τις θέρμες μεγαλύτερες και αρχαιότερες είναι οι «Σταβιανές». Το θέατρο, κατασκευάστηκε το 2ο π.Χ. αι., διευρύνθηκε στα χρόνια του Αυγούστου, και, όπως εκείνο της Όστιας, απόκτησε πίσω από τη σκηνή μια μεγάλη στοά, που αργότερα μετατράπηκε σε στρατώνα. Στα πλάγια της ίδιας στοάς υπάρχει ένα μικρό σκεπαστό θεάτρο (Ωδείον), που χτίστηκε έναν αιώνα αργότερα. Το αμφιθέατρο, κι αυτό της εποχής του Σύλλα, είναι το αρχαιότερο από όσα γνωρίζουμε. Η Πομπηία παρουσιάζει τα πλουσιότερα στοιχεία που υπάρχουν για τις ιδιωτικές κατοικίες από το τέλος του 4ου π.Χ. αι. ως το έτος της έκρηξης. Ο βασικός τύπος είναι η κατοικία με αίθριο (σπίτι). Ελληνιστικές επιδράσεις διακρίνονται στη λαμπρότερη ιδιωτική κατοικία του αρχαίου κόσμου που γνωρίζουμε, την οικία του Φαύνου. Εχει ορθογώνια κάτοψη με πολυάριθμους χώρους, που διαρθρώνονται γύρω από μια σειρά αυλών και κιονοστοιχιών. Σε μια εξέδρα του σπιτιού αυτού βρέθηκε το περίφημο μωσαϊκό του Αλεξάνδρου. Τα σπίτια της μεσαίας και της λαϊκής τάξης είχαν βέβαια περιορισμένες διαστάσεις, η πολυκατοικία του τύπου της Οστιας δεν πρόλαβε ν’ αναπτυχθεί στην Πομπηία. Πολυάριθμες είναι οι επαύλεις, αρχοντικές κατοικίες, που περιβάλλονταν από μεγάλα αγροκτήματα. Οι πιο ενδιαφέρουσες, γιατί συγκεντρώνουν δύο από τις μεγαλύτερες συνθέσεις της αρχαίας ζωγραφικής, είναι η έπαυλη των Μυστηρίων, με εξώστες και δώματα, όπου βρίσκεται το σύνολο των τοιχογραφιών που της έδωσαν το όνομά της, και η έπαυλη Μποσκορτάλε, όπου παριστάνεται μια αυλική σκηνή με πρόσωπα ελληνιστικής αυλής. Όπως για τις τοιχογραφίες έτσι και για τα ψηφιδωτά η ΠΠομπηία. προσφέρει πολύ πλούσια ευρήματα. Και στις δύο περιπτώσεις είναι παρούσα, πλάι σε μια τάση κλασικίζουσα, μια άλλη περισσότερο ρεαλιστική, με καμπανικούς και ιταλικούς χαρακτήρες, που αγαπά την απεικόνιση ζώων και λαϊκών σκηνών και την προσωπογραφία. Λίγα είναι στην Πομπηία τα μνημειακά αγάλματα, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων φαίνεται ότι καταστράφηκε με το σεισμό του 62 μ.Χ. Πιο άφθονα είναι τα μικρά ελληνιστικά γλυπτά, όπως ο Ορχούμενος Φαύνος, που δίνει το όνομα στο σπίτι του Φαύνου.
Η επίπλωση των σπιτιών μελετήθηκε μέχρι τώρα περισσότερο για την καλλιτεχνική της αξία και λιγότερο για τα οικονομικά και κοινωνικά στοιχεία που μπορούν να προκύψουν από την ταπεινότερη επίπλωση μερικών σπιτιών. Εξαιρετικοί είναι οι θησαυροί αργυροχοϊας που βρέθηκαν στην έπαυλη Μποσκορτάλε (Λούβρο) και στην οικία του Μενάνδρου (Εθνικό Μουσείο Νεάπολης).